Նկարագիր
ALTER ծրագրին ներկայացված հիմնական պահանջներից մենկ էր WebGIS համակարգի նախագծումը և տարածումը որոշում կայացնողների համար՝ ուղղված պատվարի վնասման հետևանքով առաջացող ռիսկերի պլանավորմանը։ Վերջին տարիներին հիդրոէլեկտրակայանների և պոչամբարների պատվարների մասամբ կամ ամբողջական վթարումները ընդգծել են այդ արագընթաց և, շատ հաճախ, աղետալի հետևանքներ ունեցող աղետների պլանավորման անհրաժեշտությունը: 2019թ․-ի ամռանը Հայաստանի ամերիկյան համալսարանի Պատասխանատու հանքարդյունաբերության կենտրոնի և Բուլղարիայի գիտությունների ակադեմիայի Ազգային անվտանգության և պաշտպանության հետազոտությունների կենտրոնի գործընկերները ավարտին են հասցրել WebGIS համակարգի վրա հիմնված հիդրոէլեկտրակայանների և պոչամբարների պատվարների վթարման համապարփակ մոդելը՝ նախատեսված ոչ տեխնիկական օգտագործողների համար։ Մոդելները ներկայացվել են նաև որոշումներ կայացնողներին և կօգտագործվեն առաջիկա դաշտային վարժանքներում, որոնք տեղի կունենան 2019թ.-ի աշնանը:
Սա առաջինն է հոդվածների շարքում, որն ուղղված է ինչպես WebGIS համակարգի, այնպես էլ բարդ հիդրոլոգիական մոդելների զարգացմանը: Համակարգը որոշում կայացնողներին հնարավորություն է տալիս ավելի լավ հասկանալ իրենց համայնքների ռիսկերը և ստեղծել պլաններ, որոնք կարող են մեղմել և, ի վերջո, նվազագույնի հասցնել ռիսկերը:
Ծրագրի ընդգրկման տարածքները
Մշակված առաջին մոդելը Ողջի գետի ձախափնյա վտակի վրա գտնվող Գեղիի ջրամբարի համար էր, որը հոսում է Հայաստանի հարավում գտնվող Կապան քաղաքով: Վերլուծվել նաև Գեղանուշի պոչամբարը, որը գտնվում է Կապան քաղաքից հարավ գտնվող Գեղանուշ գետի վրա: Այդ պատվարներից ոչ մեկն էլ համապարփակ ուսումնասիրված չէր նախքան ՀԱՀ Պատասխանատու հանքարդյունաբերության կենտրոնի կողմից իրականացված հետազոտությունները։
Բարձր որակի տվյալների ստեղծում
Համալիր հիդրոլոգիական մոդելները, որոնք կարող են ճշգրիտ կանխատեսել ջրհեղեղը պատվարի վթարման հետևանքով, սկսվում են մի շարք աղբյուրներից ստացված բարձր որակի տվյալներով: Այդ տվյալները այնուհետև մաքրվել և վերլուծվել են՝ նախքան այդ մոդելների ստեղծումը:
Տվյալների առաջին մասը հիդրոօդերևութաբանական դիտարկման տվյալներն էին: ՀՀ արտակարգ իրավիճակների նախարարությունը (ԱԻՆ) պահպանում է ուսումնասիրված տարածքում գետերի հոսքի արագության և խորության մանրամասն գրանցումները: Գրանցումները սկսվում են 1930-ական թվականներից և տրամադրում են արժեքավոր տեղեկություններ ինչպես գետի սեզոնային բարձրության, այնպես էլ տարածաշրջանում տեղի ունեցած պատմական փոքրածավալ իրադարձությունների վերաբերյալ: Այս տվյալները պատվիրվել են թիմի կողմից և նախարարությունը տրամադրվել է ALTER-ի գործընկեր ARNAP-ի միջոցով: Չնայած այս տվյալները համապարփակ էին, սակայն պահանջում էին զգալի խմբագրում և ձևափոխում, նախքան համակարգում օգտագործվել: Այն ներառում էր ավելի քան 70 տարվա տվյալներ:
Աղյուսակում ամփոփված են Գեղիի ջրամբարից ներքև գտնվող հինգ դիտակայանների տվյալները
ԱԻՆ-ը և տեղական մարմինները նույնպես թիմին տրամադրել են տարածական տվյալներ՝ կարևոր ենթակառուցվածքների և շենքերի վերաբերյալ: Այս տվյալները հնարավորություն են տալիս վերջնական մոդելի կիրառումը իրականում։ Բնակավայրերի և շենքերի գտնվելու վայրը նույնպես խիստ կարևոր է ցանկացած վթարի ժամանակի համար: Հասկանալուց հետո, թե ինչքան մարդ և ենթակառուցվածքներ են վտանգի տակ, կարևոր է նաև հասկանալ տարհանման և փրկարարական աշխատանքների համար եղած ժամանակը, որը պատվարի վթարման և ջրի ալիքի ժամանման միջև եղած ժամանակն է:
Ռելիեֆի բարձրությունների տվյալները նույնպես օգտագործվել են ջրհեղեղի կանխատեսման համար։ «Գեորիսկ» ՓԲԸ-ն, որն իրականացրել է Կապան քաղաքի ռիսկերի բազմակողմանի գնահատումը, թիմին տրամադրել Կապանի տարածքի համար ստեղծված հինգ մետր լուծաչափով ռելիեֆի թվային մոդելը։ Ռելիեֆի թվային տվյալների հետ համատեղ օգտագործվ
ել է նաև հողածածկի և հողօգտագործման մոդելը։ Ջրային հոսքերի արագությունը հողածածկի տարբեր մակերեսային շերտերում տարբեր է, օրինակ անտառում, գյուղատնտեսական հողերում կամ ոչ բուսածածկ հողերում, այդպիսով ցանկացած մոդելը պետք սա հաշվի առնի:
Բոլոր տվյալների մաքրումից և խմբագրումից հետո դրանք կարող են ներառվել պատվարի վթարման մոդելի մեջ: Այս շարքի հաջորդ հոդվածում նկարագրվելու են Գեղիի ջրամբարի և Գեղանուշի պոչամբարի վթարման մոդելի համար ստացված արդյունքները:
